Παρασκευή 11 Νοεμβρίου 2011

Σαμοθράκη: Ονειρεμένη Φύση, Ιδιαίτεροι Άνθρωποι

...και ιδιαίτερη μελισσοκομία

---------------------------------------

Επειδή απλά λατρε
ύω αυτό το νησί, αναδημοσίευση άρθρου μου στη Μελισσοκομική Επιθεώρηση (Τεύχος Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 2011), αφιερωμένο εξαιρετικά...

-----------------------------------------

Κάποιος μου είχε πει πως στη Σαμοθράκη δε θα πάς σχεδόν ποτέ για μία και μοναδική επίσκεψη. Είχε απόλυτο δίκαιο. Συνήθως οι επισκέπτες επιστρέφουν. Έπαθα ακριβώς το ίδιο όταν στις 18 Ιουνίου του 1995 επισκέφτηκα για πρώτη φορά αυτή την πανέμορφη μικροσκοπική άκρη του βορειοανατολικού Αιγαίου. Επέστρεψα ξανά και ξανά. Κάποιοι άλλοι, μετά από αρκετές επιστροφές, μένουν στο τέλος για πάντα. Στη Σαμοθράκη δε θα συναντήσει κανείς τις “φυλές” των τουριστών που κατακλύζουν κάθε καλοκαίρι τα υπόλοιπα ελληνικά νησιά. Στη Σαμοθράκη πάνε αυτοί που αναζητούν κάτι το ιδιαίτερο, κάτι το μοναδικό. Και τις περισσότερες φορές, το βρίσκουν.

Ρίχνοντας μια ματιά στο χάρτη, αντιλαμβάνεσαι πως ο μόνος δρόμος για να προσεγγίσει κανείς το νησί είναι δια θαλάσσης. Το πλοίο Σάος εκτελεί καθημερινά δρομολόγια διάρκειας περίπου δύο ωρών από το λιμάνι της Αλεξανδρούπολης στο λιμάνι της Καμαριώτισσας, κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Τον υπόλοιπο χρόνο, τα δρομολόγια είναι σχεδόν καθημερινά αν και πολύ συχνά οι Σαμοθρακιώτες μπορεί να μείνουν αποκλεισμένοι για μέρες ή και βδομάδες λόγω του κακού καιρού και της μανιασμένης θάλασσας. Το νησί αποτελεί αυτόνομο δήμο ο οποίος έχει την έδρα του στη Χώρα, το γραφικότατο πετρόκτιστο χωριό που βρίσκεται σκαρφαλωμένο στους δυτικούς πρόποδες του όρους Σαός, κρυμμένο και περιτριγυρισμένο από επιβλητικά βράχια. Σε όλο το νησί, υπάρχουν περιμετρικά μικρά χωριά και οικισμοί.

Αν θα έπρεπε να συγκρίνω τη Σαμοθράκη με τα υπόλοιπα ελληνικά νησιά και να αναφέρω ομοιότητες και διαφορές δεν θα δυσκολευόμουν καθόλου: Η μόνη ομοιότητα που έχει με άλλα νησιά είναι πως περιβάλλεται από θάλασσα. Κατά τα άλλα, τα πάντα στη Σαμοθράκη διαφέρουν. Ακόμη και αυτή η θάλασσα διαφέρει από τα συνηθισμένα μιας και στη Σαμοθράκη δεν θα συναντήσεις παρά μία και μοναδική αμμουδιά, την Παχιά Άμμο, στα νότια του νησιού. Με εξαίρεση την ανατολική παραλία των Κήπων, με την υπέροχη θέα στην Ίμβρο, που αποτελείται από μικρά κατάμαυρα βότσαλα, όλη σχεδόν η υπόλοιπη ακτογραμμή είναι σπαρμένη με ογκώδη βότσαλα και πέτρες. Λίγοι όμως καλοκαιρινοί επισκέπτες απογοητεύονται από αυτή την εικόνα μιας και η μαγεία της Σαμοθράκης βρίσκεται αλλού. Στα πολλά ποτάμια και τους χείμαρρους που πηγάζουν από το εντυπωσιακό όρος του νησιού και σχηματίζουν αμέτρητες λίμνες, τις βάθρες όπως τις αποκαλούν οι ντόπιοι και εντυπωσιακούς καταρράκτες. Αν και η θερμοκρασία των πεντακάθαρων νερών συνήθως απαιτεί θάρρος πριν την πρώτη βουτιά, η πλειοψηφία των επισκεπτών που δοκιμάζει αυτή την εμπειρία, δύσκολα επιστρέφει ξανά στο αλμυρό νερό…

Λίγα αλλά απαραίτητα τοπογραφικά στοιχεία για να κατανοήσουμε την ιδιαιτερότητα της Σαμοθρακιώτικης φύσης: φανταστείτε ένα νησί, με μόλις 29 χιλιόμετρα περίμετρο, το οποίο έχει στο κέντρο του ένα βουνό, το Σάος, με την κορυφή του το Φεγγάρι, στα 1624 μέτρα! Είναι το ψηλότερο νησί του Αιγαίου γεγονός στο οποίο πιθανότατα οφείλει το όνομά του. Η προελληνική λέξη “σάμος” σημαίνει ύψος και Σαμοθράκη είναι η υψηλή Θράκη. Σε μια έκταση μόλις 178τ.χλμ. αναπτύσσεται το Ιερό Βουνό” της αρχαιότητας από την κορυφή του οποίου ο Ποσειδώνας παρακολούθησε τον Τρωικό πόλεμο (Ομήρου Ιλιάδα, Ν στ. 10-19). Ποσοστό 8,4% της επιφάνειας του νησιού βρίσκεται σε υψόμετρο μεγαλύτερο των 1000μ. Εξερευνώντας το νησί μπορείς να συναντήσεις αμέτρητα μικροκλίματα και τοπία που αλλάζουν μέσα σε διαδρομή λίγων χιλιομέτρων. Στη βόρεια πλευρά, το αρχέγονο και πανέμορφο δάσος, με τα πλατάνια να κυριαρχούν, φτάνει κυριολεκτικά μέχρι τη θάλασσα (εικόνα 1) και διασχίζεται από ρέματα, ρυάκια και ποτάμια. Κυρίαρχο και εντυπωσιακότερο όλων, ο Φονιάς (εικόνα 2). Πέρα από την άγρια ομορφιά του, που θαυμάζει κανείς σε κάθε βήμα καθώς ακολουθεί το μονοπάτι μέχρι τον πρώτο καταρράκτη, οφείλει το κακόηχο όνομά του στους πραγματικούς κινδύνους που εμπεριέχει η κάθε απρόσεκτη ανάβαση, από την πρώτη βάθρα μέχρι τους επόμενους καταρράκτες. Δυστυχώς, αρκετά άτομα έχουν πληρώσει με τη ζωή τους το εγχείρημα γι’ αυτό καλό είναι να συνοδεύεται κάποιος που ανεβαίνει στο Φονιά για πρώτη φορά, από έμπειρους αναρριχητές. Σε αντίθεση με το βόρειο μέρος του νησιού, στο δυτικό και το νότιο υπάρχουν πεδιάδες στις οποίες κυριαρχούν τα ελαιόδεντρα και οι εκτάσεις με τα σιτηρά. Μέρος του νησιού, από τους Κήπους μέχρι την Παχιά Άμμο δεν είναι προσβάσιμο με κανένα μεταφορικό μέσο (πλην της θαλάσσιας οδού) λόγω των δυσπρόσιτων πλαγιών του Σάος που κυριολεκτικά βυθίζονται στο Θρακικό πέλαγος δημιουργώντας εικόνες σπάνιας φυσικής ομορφιάς με καταρράκτες να πέφτουν απευθείας στη θάλασσα. Πέρα από το φυσικό κάλος, η Σαμοθράκη ήταν πασίγνωστη από την αρχαιότητα ως “ιερό νησί”, ως ο τόπος που άκμασε η λατρεία των “Μεγάλων Θεών”, όπου τελούνταν τα Καβείρια μυστήρια (μερικώς ανερμήνευτα μέχρι τις μέρες μας) και όπου οι δονήσεις της μυστηριακής ενέργειας που κάλυπτε και καλύπτει το νησί γίνονται αισθητές ακόμη και σήμερα. Το εκπληκτικό ιερό των μεγάλων θεών και το αριστουργηματικό άγαλμα της Νίκης της Σαμοθράκης είναι δύο από τα κορυφαία κληροδοτήματα της αρχαίας ακμής που εντυπωσιάζουν μέχρι τις μέρες μας.

Εικόνα 1. Χαρακτηριστική εικόνα στη Σαμοθράκη: Ο ήλιος ανατέλλει στο Θρακικό πέλαγος, φωτίζοντας το δάσος από πλατάνια που φτάνει μέχρι τη θάλασσα

Εικόνα 2. Βάθρα στο Φονιά. Τα λόγια περιττεύουν…

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του νησιού, πέρα από την φυσική ομορφιά του, είναι και το γεγονός πως λόγω της τοπογραφίας του, ουσιαστικά μπορεί να παράγει τα πάντα που θα καταστήσουν τους κατοίκους του αυτάρκεις. Οι καλλιέργειες της ελιάς και των σιτηρών στα νότια και δυτικά συμπληρώνονται από εξαιρετικής ποιότητας και μεγάλης ποικιλίας οπωροκηπευτικά που παράγονται στα βόρεια. Για μια έξτρα νότα σε κάθε τι που μαγειρεύεται και σερβίρεται, μια πανδαισία άγριων αρωματικών φυτών βρίσκεται στη διάθεση των ντόπιων και των επισκεπτών, χαρίζοντας επιπλέον και ένα χαρακτηριστικό άρωμα στη Σαμοθρακιώτικη ύπαιθρο. Ψάρι υπάρχει πάντα φρέσκο και όσο για το κρέας και τα γαλακτοκομικά, η Σαμοθράκη πραγματικά φημίζεται για τα κατσίκια της και τα τυροκομικά προϊόντα της. Τι άλλο; Α, ναι! Στο νησί παράγεται και εξαιρετικής ποιότητας μέλι…

Δεν θα μπορούσε σε ένα τέτοιο μέρος με τόσο μοναδική βλάστηση, στο νησί “των μεγάλων Θεών”, να μην παράγεται και η τροφή των Θεών. Και το ευτύχημα είναι πως οι μέλισσες του νησιού παράγουν το μέλι υπό την “εποπτεία” μιας ιδιαίτερα αξιόλογης και δυναμικής μελισσοκομικής κοινότητας, την οποία είχα τη χαρά να γνωρίσω καλύτερα τα τελευταία δύο καλοκαίρια, μέσω των εκπαιδεύσεων του Οργανισμού Ο.Γ.Ε.Ε.Κ.Α. “Δήμητρα”. Στο πνευματικό κέντρο του Δήμου, συγκεντρώθηκε μία σχετικά μεγάλη ομάδα μελισσοκόμων του νησιού με όρεξη για μάθηση (εικόνα 3). Ομολογώ πως η σύσταση της ομάδας ήταν ότι πιο διαφορετικό και ενδιαφέρον έχω συναντήσει ποτέ. Υπήρχαν μελισσοκόμοι κάθε ηλικίας, άνδρες και γυναίκες, ντόπιοι και μη, έλληνες και αλλοδαποί οι οποίοι έγιναν ντόπιοι κατ’ επιλογή, μελισσοκόμοι έμπειροι με πάνω από 350 μελίσσια αλλά και αρχάριοι λάτρεις της μελισσοκομίας, που μέσα από τα σεμινάρια έκαναν τα πρώτα τους βήματα στον τομέα. Και τις δύο χρονιές, η αίθουσα ήταν γεμάτη και το ενδιαφέρον αμείωτο, με αποτέλεσμα τα σεμινάρια να διαρκούν πάντα περισσότερο από όσο ήταν προγραμματισμένα. Τα θέματα που καλύφθηκαν αφορούσαν στην αντιμετώπιση εχθρών και ασθενειών, στη βασιλοτροφία και στους μελισσοκομικούς χειρισμούς για μεγαλύτερες αποδώσεις. Ειδικά στην παθολογία και τη βασιλοτροφία, πέρα από τη θεωρία, υπήρξε και η δυνατότητα πρακτικής εξάσκησης με ταυτοποίηση ασθενειών (νοσεμίαση και αμερικάνικη σηψιγονία) και επίδειξη εμβολιασμού για παραγωγή βασιλισσών και βασιλικού πολτού. Κάθε μέρα σεμιναρίων ήταν γεμάτη, τόσο για τον εκπαιδευτή όσο και για τους εκπαιδευόμενους (όπως θέλω να πιστεύω). Το ότι μάλιστα τα σεμινάρια συνέπεσαν με την πραγματοποίηση στον ίδιο χώρο έκθεσης ζωγραφικής με τίτλο “ο χορός των μελισσών”, έκανε το όλο σκηνικό ακόμη πιο όμορφο (εικόνα 4). Ήταν ξεχωριστό το αίσθημα να διδάσκεις σε ένα χώρο διακοσμημένο με εκατοντάδες μέλισσες, φιλοτεχνημένες αποκλειστικά από κερί και οργανικά υλικά, από τον ζωγράφο και ερασιτέχνη μελισσοκόμο Ανδρέα Τσορτανίδη. Συνήθως, σε τέτοια σεμινάρια, ο εκπαιδευτής καταλήγει να είναι ταυτόχρονα και εκπαιδευόμενος. Αξίζει πιστεύω να μεταφέρω λίγες γνώσεις που αποκόμισα για την Σαμοθρακιώτικη μελισσοκομία.

Εικόνα 3. Μελισσοκόμοι του νησιού συμμετέχουν στις εκπαιδεύσεις

Εικόνα 4. Το πανέμορφο πνευματικό κέντρο του Δήμου Σαμοθράκης, διακοσμημένο από εκατοντάδες πίνακες μελισσών κατά τη διάρκεια των σεμιναρίων

Ο αριθμός των μελισσοκόμων ανέρχεται στους 50 και στο νησί βρίσκονται περίπου 2600(!) μελίσσια. Στο παρελθόν, οι ντόπιοι μελισσοκόμοι χρησιμοποιούσαν κάθετες κυψέλες που κατασκεύαζαν από κούφιους κορμούς πλάτανου ή από σανίδες από πλατανόξυλο (εικόνες 5 και 6). Έφεραν μάλιστα την ονομασία-γλωσσοδέτη “κ'φόβααδα” ενώ τα μελίσσια ονομάζονταν “βαράδια” (προφέρονται “βαάδια” από τους ντόπιους) όρος που έχει “βαφτίσει” και την περιοχή του οργανωμένου κάμπινγκ στα βόρεια του νησιού. Όποιος γνωρίζει τον πλούτο και την ποικιλία της χλωρίδας της Σαμοθράκης, μπορεί εύκολα να καταλάβει ότι στο νησί το ανθόμελο που παράγεται (γιατί πεύκα στο νησί είναι σχεδόν απόντα) είναι ιδιαίτερο. Χαρακτηριστικό είναι πως την ίδια στιγμή, το μέλι που παράγεται σε δύο διαφορετικές περιοχές της Σαμοθράκης (πχ βόρεια και νοτιοδυτικά) μπορεί να διαφέρει εντελώς σε γεύση και βοτανική προέλευση. Στα μελισσοκομικά φυτά του νησιού περιλαμβάνονται η αγριορίγανη, η λυγαριά, ο κισσός, η ακονιζιά, τα θυμάρια, οι καστανιές, οι κουμαριές, τα ρείκια (κυρίως ανοιξιάτικα) και αμέτρητα μικρολούλουδα που προσφέρουν συνεχώς νέκταρ και γύρη, φτάνει οι καιρικές συνθήκες να ευνοούν. Δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια, η ανομβρία δεν αφήνει ανεπηρέαστη και τη Σαμοθράκη. Ο συνδυασμός μάλιστα με τους δυνατούς ανέμους που σαρώνουν το νησί και με την πληγή της υπερβόσκησης από τα κατσίκια, δημιουργούν το τρίπτυχο των προβλημάτων που χαλούν κάποιες χρονιές την κατά τα άλλα σχεδόν ιδανική μελισσοκομική εικόνα. Το μέλι που παράγεται διατίθεται όλο στο νησί καθώς οι επισκέπτες κατά κανόνα γνωρίζουν, εκτιμούν και αγοράζουν την τροφή-θησαυρό της Σαμοθρακιώτικης φύσης και των δραστήριων ντόπιων μελισσοκόμων.

Εικόνα 5. Μελισσοκομείο στη Σαμοθράκη από σύγχρονες αλλά και παραδοσιακές κυψέλες

Εικόνα 6. “Κ'φόβααδι”, δηλαδή παραδοσιακή Σαμοθρακιώτικη κυψέλη από κούφιο κορμό πλάτανου

Υπέροχη από κάθε άποψη, τουριστική και μελισσοκομική, πανέμορφη κάθε εποχή και υπό κάθε συνθήκη, η Σαμοθράκη μαγεύει και αξίζει μία, τουλάχιστον, επίσκεψη.

Σάββατο 5 Νοεμβρίου 2011

Η ΓΥΡΗ ΜΕ ΜΙΑ ΜΑΤΙΑ


Μία μικρή παρένθεση στα επιστημονικά άρθρα για ένα μικρό ενημερωτικό κείμενο που αφορά στη γύρη (να προλάβω ερωτήσεις και απορίες…).

Τι είναι η γύρη;

Οι μέλισσες συλλέγουν από ανθισμένα φυτά γύρη, τη συμπυκνώνουν σε σβόλους προσθέτοντας ένζυμα και τη μεταφέρουν στην κυψέλη για να ταΐσουν το γόνο τους. Οι σβόλοι έχουν διάφορους χρωματισμούς που αντιστοιχούν στα άνθη από τα οποία οι μέλισσες τους έχουν συλλέξει.

Η γύρη αποτελεί μια από τις τελειότερες τροφές που υπάρχουν στη φύση όχι μόνο για τις μέλισσες αλλά και για τον άνθρωπο.

Οι υγιέστεροι και μακροβιότεροι άνθρωποι του κόσμου είναι οι κάτοικοι των Ιμαλαΐων, του Καυκάσου και των βουνών Βικαμπόμπα στον Ισημερινό. Οι λαοί αυτοί περιλαμβάνουν τη γύρη στο καθημερινό τους διαιτολόγιο!

Υπολογίζεται ότι σε ίσο βάρος η γύρη είναι 5-7 φορές πιο πλούσια σε αμινοξέα από ότι το κρέας το τυρί και τα αυγά. Είναι για το λόγο αυτό απαραίτητη σε χορτοφάγους.

Χημική σύσταση:

Η γύρη είναι πλούσια σε πρωτεΐνες, υδατάνθρακες, λίπη, ανόργανα στοιχεία, τερπένια, καροτενοειδή, φλαβονοειδή κ.α.

Η γύρη περιέχει και τα 28 μεταλλικά στοιχεία που είναι απαραίτητα για τον ανθρώπινο οργανισμό (φώσφορο, σίδηρο, κάλιο, ασβέστιο κλπ).

Περιέχει σημαντικό αριθμό βιταμινών της ομάδας Β (Β1,Β2,Β3, Β6, Β12 νικοτινικό οξύ, παντοθενικό οξύ), βιταμίνες C,D,E, Η καθώς και απαραίτητα αμινοξέα για τον άνθρωπο (κυστείνη,τρυπτοφάνη, ιστιδίνη κλπ).

Περιέχονται επίσης πάνω από 5000 ένζυμα και συνένζυμα που βοηθούν στο μεταβολισμό των τροφών και την απορρόφηση τους από το πεπτικό σύστημα.

Άτομα που δεν ακολουθούν μία ισορροπημένη και πλήρη διατροφή, θα έπρεπε να περιλαμβάνουν τη γύρη στο διαιτολόγιο τους ως αντιστάθμισμα!

Δεν υπάρχουν αντενδείξεις, περιπτώσεις αλλεργίας ή εθισμού.

Αντίθετα, συνιστάται η κατανάλωση γύρης σε άτομα με αλλεργίες που προέρχονται από γύρη ανεμόφιλων φυτών (αλλεργίες άνοιξης).

Δοσολογία:

35 γρ. γύρης (μια κουταλιά της σούπας) καλύπτουν τις καθημερινές ανάγκες του οργανισμού σε πρωτεΐνες, βιταμίνες και ιχνοστοιχεία.

Η κατανάλωση της γύρης πρέπει να ξεκινήσει με μικρή ποσότητα μέχρι να συνηθίσει το στομάχι.

Ενδεικτικά, προτείνεται μισό κουταλάκι του γλυκού καθημερινά την πρώτη εβδομάδα, ένα τη δεύτερη και σταδιακή αύξηση σε μια κουταλιά της σούπας σε διάρκεια ενός μήνα.

Δοσοληψία:


Η γύρη καταναλώνεται αυτούσια. Μπορεί επίσης να προστεθεί σε χυμό, γιαούρτι, ή σαλάτες.


Η γύρη, χωρίς να αποτελεί φάρμακο, παρουσιάζει σημαντικές ευεργετικές ιδιότητες στην υγεία, βάσει επιστημονικών ερευνών:

Λόγω της υψηλής περιεκτικότητας σε ρουτίνη (βιταμίνη R), αυξάνει την αντίσταση των τριχοειδών αγγείων, προφυλάσσοντας τον οργανισμό από αιματώματα και εγκεφαλικές αιμορραγίες.

Οι γοναδοτρόπες ορμόνες που περιέχει, δρουν απευθείας στους γεννητικούς αδένες τόσο του άνδρα όσο και της γυναίκας, βελτιώνοντας αντίστοιχα τη σπερματογένεση και την ανάπτυξη των ωοθυλακίων.

Έχει ευεργετικές ιδιότητες στον προστάτη και βελτιώνει τη θεραπευτική αγωγή στην προστατίτιδα.

Λόγω της μεγάλης περιεκτικότητας της σε κιστίνη βοηθά στην τριχοφυΐα και τη διατήρηση του φυσικού χρώματος των μαλλιών.

Ρυθμίζει την αρτηριακή πίεση και ενισχύει τα αιμοφόρα αγγεία του καρδιακού συστήματος.

Βελτιώνει το μεταβολισμό.

Έχει ευεργετική δράση για: την αναιμία, την ασθένεια του Parkinson, την ηπατίτιδα, τη γαστρίτιδα, το άγχος και την απώλεια μνήμης.

Μετριάζει και περιορίζει σημαντικά τα προβλήματα

της εμμηνόπαυσης.

Προκαλεί ευεξία και δρα ευεργετικά κατά της σωματικής και πνευματικής αδυναμίας.

Συνιστάται τόσο κατά της ανορεξίας όσο και κατά της παχυσαρκίας (ρυθμίζει δηλαδή την όρεξη.(τη μειώνει ή την αυξάνει).

Η γύρη επίσης μειώνει τις παρενέργειες που προκαλεί η ακτινοβολία. ...αφού το καίτε που το καίτε με τα κινητά, βοηθήστε το κάπως με τη γύρη...

Δευτέρα 17 Οκτωβρίου 2011

Καταγραφή του αντανακλαστικού βαρύτητας της βαρρόα. Μία νέα μέθοδος για τον προσδιορισμό της τοξικότητας των ακαρεοκτόνων

Τίτλος πρωτότυπου άρθρου: Monitoring the gravitational reflex of the ectoparasitic mite Varroa destructor: A novel bioassay for assessing toxic effects of acaricides. Δημοσιεύθηκε στο: Pesticide Biochemistry and Physiology (2011-101:109-117).


Χωρίς αμφιβολία, η βαρρόα αποτελεί τον πιο επικίνδυνο εχθρό για την ευρωπαϊκή μέλισσα (μετά τον άνθρωπο φυσικά). Από όταν άρχισε να προσβάλει τα μελίσσια της Apis mellifera, επιστήμονες και μελισσοκόμοι ξεκίνησαν έναν ασταμάτητο αγώνα για τον περιορισμό των συνεπειών της προσβολής μιας και η εκρίζωση του εισβολέα είναι πρακτικά αδύνατη. Σ’ αυτόν τον αγώνα, έχουν κατά καιρούς χρησιμοποιηθεί πολλά σκευάσματα (χημικά και μη) καθώς και βιοτεχνικές μέθοδοι. Πριν δοκιμαστεί στο πειραματικό μελισσοκομείο, το κάθε σκεύασμα ελέγχεται στο εργαστήριο, αρχικά για την αποτελεσματικότητά του κατά του ακάρεος και στη συνέχεια για τυχών επιπτώσεις στις μέλισσες. Για την αποτελεσματικότητα ενάντια στη βαρρόα, σε πολύ γενικές γραμμές, καταμετράται ο αριθμός των ακάρεων που θανατώθηκαν από την εφαρμογή και ο αριθμός αυτών που επιβίωσαν. Και εκεί εντοπίζεται ένα φαινομενικά μικρό αλλά στην πράξη σημαντικό κενό: Η μέθοδος που χρησιμοποιείται για τον προσδιορισμό του θανάτου μίας βαρρόα είναι απλά η οπτική παρατήρηση για απουσία κίνησης του ακάρεος. Αυτή η «απλουστευμένη» μέθοδος μπορεί να οδηγήσει σε κάποια λάθος εκτίμηση ή ακόμη και διχογνωμία ανάμεσα σε επιστήμονες μιας και κάποιοι δίνουν διαφορετικό ορισμό για το πότε μια βαρρόα είναι «ακίνητη» (και κατά συνέπεια νεκρή) σε σχέση με κάποιους άλλους όπως φαίνεται από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας.

Σκοπός της παρούσας εργασίας ήταν να βρεθεί αρχικά μία μέθοδος που να προσδιορίζει με απόλυτη ακρίβεια το θάνατο της βαρρόα και μετά να δοκιμαστούν κάποια σκευάσματα για να ελεγχθεί τόσο η μέθοδος όσο και η αποτελεσματικότητά τους. Για το σκοπό αυτό, επιλέχθηκες το αντανακλαστικό βαρύτητας (gravitational reflex) της βαρρόα. Με απλά λόγια, πρόκειται για τη συνεχή αντανακλαστική κίνηση που κάνει το άκαρι όταν βρεθεί γυρισμένο ανάποδα, στην προσπάθεια του να επανέλθει στην κανονική του θέση. Μιας και στη προσπάθεια αυτή δραστηριοποιούνται οι ισχυροί (σε σχέση με το μέγεθος της) μύες που ενώνονται κάτω από το στέρνο της βαρρόα και προκαλούν την κίνηση των ποδιών, προκαλώντας όμως και μια παράλληλη κίνηση του στέρνου, καταφέραμε να καταγράψουμε για πρώτη φορά την κίνηση αυτή προσαρμόζοντας ένα μικρομεταγωγέα δύναμης στο θώρακα της βαρρόα. Μάλιστα, για πρώτη φορά, καταφέραμε να καταγράψουμε μυογράφημα της βαρρόα εμφυτεύοντας ένα μικροηλεκτρόδιο στο μυϊκό της σύστημα, γεγονός που μας επέτρεψε να παρατηρήσουμε τον απόλυτο συγχρονισμό της μυϊκής σύσπασης με το αντανακλαστικό βαρύτητας. Οι καταγραφές προσηλωμένης βαρρόα (ανάποδα) μπορούσαν να κρατήσουν για ώρες και σε πολλές περιπτώσεις, η βαρρόα κρατούσε σταθερό αυτό το ρυθμό από 10 ώρες μέχρι και πέρα του εικοσιτετράωρου, δείχνοντας μας το πόσο «σκληρός και ανθεκτικός» αντίπαλος είναι. Η όλη διαδικασία παρουσιάζεται στο βίντεο.

Η οποιαδήποτε διαταραχή του νευρικού συστήματος της βαρρόα (για παράδειγμα η εφαρμογή ενός ακαρεοκτόνου) καταγραφόταν αμέσως και η παύση του συσπάσεων σήμαινε το θάνατο του ακάρεος. Έτσι, όταν δοκιμάστηκε το Apitraz (δια επαφής) μπορέσαμε να δούμε πως προκάλεσε το θάνατο της βαρρόα σε 60-70 λεπτά (σε δόσεις που αντιστοιχούν σε αυτές που εφαρμόζονται στην κυψέλη). Ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσίασαν οι μελέτες φυσικών πτητικών σκευασμάτων. Δοκιμάστηκαν το φορμικό οξύ, η θυμόλη και το Apiguard δίνοντας χρόνους θανάτου για όλα τα ακάρεα στα 10-35 λεπτά. Επίσης, δοκιμάστηκαν σχετικά μικρότερες δόσεις από αυτές που χρησιμοποιούνται στην πράξη, με αποτέλεσμα να ανιχνεύσουμε με ακρίβεια περιπτώσεις υποθανατηφόρων επιπτώσεων (βαρρόα που δεν πέθαιναν αλλά η έκθεσή τους σ’ αυτές τις δόσεις προκαλούσε μη αντιστρεπτές βλάβες).

Η νέα αυτή μέθοδος, πέρα από την ακρίβεια που παρέχει, επιτρέπει δυνητικά τον έλεγχο οποιασδήποτε ουσίας, χημικής ή μη, πτητικής ή δια επαφής, σε οποιαδήποτε συγκέντρωση. Μπορούν να προσδιοριστούν θανατηφόρες και υποθανατηφόρες δόσεις καθώς και να ελεγχθεί η ανθεκτικότητα της βαρρόα σε ακαρεοκτόνα που χρησιμοποιούνται στη μελισσοκομική πράξη.

Η νέα αυτή μέθοδος προκάλεσε το ενδιαφέρον ξένων Πανεπιστημίων και συγκεκριμένα των κορυφαίων Πανεπιστημίων του Κέιμπριτζ και του Σύδνεϋ που ζήτησαν συνεργασία για νέα έρευνα με τη χρήση αυτής της μεθοδολογίας. Τα αποτελέσματα αναμένονται στο σύντομο μέλλον με μεγάλο ενδιαφέρον.

*Όλη η εργασία πραγματοποιήθηκε στο Εργαστήριο Φυσιολογίας Ζώων του Τμήματος Βιολογίας του Α.Π.Θ. υπό την επίβλεψη του καθηγητή κ. Θεοφιλίδη. Ένα εργαστήριο που κάνει εκπληκτική δουλειά στη μέλισσα. Συγκρατήστε το όνομα γιατί θα το συναντήσετε στο μέλλον πολλές φορές

** Για τα εκπληκτικά τρισδιάστατα, υπεύθυνος είναι ο Λεωνίδας Παρασκευόπουλος (www.l-studio.gr)

Κυριακή 16 Οκτωβρίου 2011

Κάλλιο αργά…

Εντάξει, όσοι με έκραξαν γι’ αυτή την μικρούλα απουσία, νομίζω πως ένα δίκιο το έχουν… Τι δίκαιο δηλαδή… Πάλι καλά που δε με πήραν με τις πέτρες… Επανέρχομαι εντός ολίγου με μία νέα επιστημονική δημοσίευση, σχετική με την αγαπητή μας βαρρόα!

Πέμπτη 17 Φεβρουαρίου 2011

Επιτεθείτε ή υποχωρήστε: Διαφορετικές αμυντικές τακτικές από κυπριακά μελίσσια απέναντι στις σφήκες

Τίτλος πρωτότυπου άρθρου: Attack or retreat: contrasted defensive tactics used by Cyprian honeybee colonies under attack from hornets. Δημοσιεύθηκε στο: Behavioural Processes (2011-86:236–241)


Κατά τη μελέτη της αμυντικής συμπεριφοράς των κυπριακών μελισσών απέναντι στις ανατολίτικες σφήκες Vespa orientalis, παρατηρήθηκαν και αναλύθηκαν για πρώτη φορά δύο διαφορετικές και διαμετρικά αντίθετες συμπεριφορές από τα μελίσσια που βρίσκονταν ακόμη και στο ίδιο μελισσοκομείο. Η μία συμπεριφορά, που χαρακτηρίστηκε ως “επιθετική” (μελίσσια AAttacking”), είχε τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: με την εμφάνιση της επιτιθέμενης σφήκας, ο αριθμός των αμυνομένων μελισσών στη σανίδα πτήσης αυξανόταν σημαντικά. Αν η σφήκα πλησίαζε και προσπαθούσε να αρπάξει κάποια μέλισσα, αυτό οδηγούσε αυτόματα σε μεγαλύτερη αύξηση των μελισσών που αμύνονταν εκτός κυψέλης (στη σανίδα πτήσης) οι οποίες οργανωμένα, προσπαθούσαν να κυκλώσουν τη σφήκα και να την ακινητοποιήσουν σε μία σφαίρα εργατριών, έτσι ώστε να καταφέρουν να τη θανατώσουν προκαλώντας της ασφυξία.

Μία άλλη ομάδα μελισσιών όμως, συμπεριφερόταν εντελώς διαφορετικά: με την εμφάνιση της επιτιθέμενης σφήκας και κυρίως κατά την προσέγγιση της στη σανίδα πτήσης, οι μέλισσες που βρίσκονταν εκτός της κυψέλης επέστρεφαν στο εσωτερικό, αποφεύγοντας κάθε σύγκρουση με τη σφήκα και αφήνοντας τελικά κενή τη σανίδα πτήσης. Η δεύτερη αυτή συμπεριφορά χαρακτηρίστηκε ως “αμυντική” (μελίσσια RRetreating”).

Αρχικά, θεωρήθηκε ότι οι δύο μορφές συμπεριφοράς είχαν σχέση με τη δύναμη των μελισσιών. Δηλαδή, τα μελίσσια Α επιτίθονταν στις σφήκες γιατί ήταν δυνατότερα από τα R και μπορούσαν να διαθέσουν μεγαλύτερο αριθμό μελισσών για να αντιμετωπίσουν τις σφήκες. Όμως, ο έλεγχος όλων των μελισσιών που συμμετείχαν στα πειράματα έδειξε πως η μορφή συμπεριφοράς δεν σχετιζόταν με τη δύναμη.

Μία προσεκτική ανάλυση αποκάλυψε ότι οι δύο ομάδες μελισσιών παρουσίαζαν μία “κατασκευαστική” διαφορά: Τα μελίσσια που υποχωρούσαν, είχαν φράξει τις εισόδους των κυψελών με φράγματα πρόπολης, αφήνοντας μόνο μικρά ανοίγματα από τα οποία οι σφήκες δυσκολεύονταν να περάσουν (και να επιτεθούν στο εσωτερικό της κυψέλης) λόγω της μεγάλης διατομής του σώματός τους. Αντίθετα, τα μελίσσια που αμύνονταν είχαν ελάχιστη πρόπολη τοποθετημένη στις εισόδους, γεγονός που δυνητικά καθιστούσε τη είσοδο των σφηκών στο εσωτερικό ευκολότερη.

Η ανάλυση των αποτελεσμάτων από τετραετή πειράματα έδειξε ότι υπήρχε στατιστική συσχέτιση ανάμεσα στη διατομή των ανοιγμάτων στα φράγματα της πρόπολης και στη μορφή της αμυντικής συμπεριφοράς που παρουσίαζε το κάθε μελίσσι. Μελίσσια με μικρά ανοίγματα υποχωρούσαν και απλά προστάτευαν την είσοδο του μελισσιού πίσω από τη “γραμμή άμυνας” που δημιουργούσαν τα “οχυρωματικά έργα” της πρόπολής τους. Μελίσσια που δεν είχαν προστατευμένη την είσοδο με φράγματα πρόπολης, επιτίθονταν εκτός κυψέλης στον εισβολέα, πριν αυτός καταφέρει να εισέλθει στο εσωτερικό της κυψέλης.

Περεταίρω μελέτες έδειξαν ότι όταν καταστρέφαμε τα φράγματα της πρόπολης οι μέλισσες τα επαναδημιουργούσαν στην ίδια ακριβώς μορφή που ήταν πριν την καταστροφή (μέσα σε μία σεζόν) γεγονός που υποδεικνύει την πιθανή γενετική βάση των διαφορετικών συμπεριφορών. Επίσης, η τοποθέτηση μελισσιών που παρουσίαζαν τη συμπεριφορά Α σε κυψέλες με φράγματα πρόπολης από μελίσσια της ομάδας R (και το αντίστροφο) έδειξε πως η συμπεριφορά των μελισσιών δεν επηρεάστηκε. Οι μέλισσες από τα μελίσσια A έβγαιναν στη σανίδα πτήσης και αντιμετώπιζαν μέσω σύγκρουσης τις σφήκες (αγνοώντας τα φράγματα πρόπολης) ενώ οι μέλισσες των R υποχωρούσαν προς την κυψέλη, αποφεύγοντας τη σύγκρουση. Τα μελίσσια Α επιβίωσαν των επιθέσεων των σφηκών ενώ τα μελίσσια R κατέρρευσαν σε μία εβδομάδα.

Η μελέτη ενός μεγάλου αριθμού μελισσιών που επιβίωσαν ή κατέρρευσαν κατά της επιθέσεις σφηκών έδειξε πώς καμία από τις δύο συμπεριφορές δεν υπερτερούσε σε αποτελεσματικότητα της άλλης.